Bu felsefe hareketinin temel özelliği tabiat ilimlerine dayanarak felsefe yapmışlardır. Sokrat öncesi Yunan Felsefesi ile Hint Felsefesi’nin etkisinde olmuştur. Bu felsefenin alt kolları;
a) Tabiiyyun (Naturalistler)
b) Maddiyyun (Dehriyyun), Materyalistler
c) Batiniler
d) İhvan’us Safa
a) Tabiiyyun (Naturalistler)
Deney ve tümevarım metodunu ilk kullanan ve bilginin duyumlardan ibaret olduğunu savunmuşlardır. İslam dünyasındaki ilk felsefi akımdır. Maddi dünyanın dışında ruh ve Allah’ı kabul ediyor, Allah’ın hikmetinin, onun yarattığı eşyada tecelli ettiğini söylüyorlar. Bu ekolun kurucusu Ebu Bekr Zekeriya Razi’dir. Razi aynı zamanda bir tıpçıdır. Yirmi ciltlik el-Havi adlı bir kitap yazmıştır. Fizikte ışığın kırılmasını ilk kez o bahsetmiş, boşlukta çekimin varlığını ispatlamaya çalışmıştır.
Ruh ve Nefs hakkındaki Görüşleri: Raziye göre Nefs, bedenden önce gelir. Cisim nefse bağlıdır. Bu nedenle bir doktor beden kadar, ruhu da tedavi etmesini bilmelidir. Ruhun ölmezliğine inandığından maddecilerle bu konuda ayrılmıştır. Fakat ruhun bedenden bedene göçü (tenasuh) kabul ettiği için de kelamcılardan ayrılır.
Felsefi Görüşleri:
Razi felsefi sisteminde beş kozmogonik prensibe dayanmaktadır. Bunlar;
a) Allah
b) Boşluk (yani mutlak mekan)
c) Müddet (süre) yani mutlak zaman
d) Ruh (nefs)
e) Madde (heyula)
İslami düşünce tarihinde dinleri birleştirme fikrini ilk defa ileri süren düşünürdür. Felsefe ile dinin uyuşmasını red eder. Aristonun otoritesini kabul etmediğinden ve Aristo mantığını kıyasıya eleştirdiğinden Meşşailik’e ters düşer. Peygamerlerin Allah hakkındaki haberlerin dışında birbirleriyle çelişki içerisinde olduğunu söyler. İyi ve kötünün bilinmesi için aklın yeterli olduğunu ve akıl herkeste eşit olduğunu söylemiştir.
b) Maddeciler (Dehriyyun)
Tabiatçılar gibi duyulardan başka ilgi kaynağı olmadığını kabul ederler. Yegane gerçek maddedir. Maddeciler zamanı ezeli ve yaratılmamış olduğunu kabul ettiklerinden onlara dehriyyun (zaman) derler. Allahın varlığını da kabul etmemişlerdir. Alemin ezeli olduğunu, mahluk olmadığını kabul ederler. Bu ekolun en meşhur kişisi ibni Ravendi (ölm. 910) dur. Kitaplarının çoğunda ateizmi işlemiştir. Batiniler arasında varlıklarını sürdürebilmiş, bir okul oluşturamamışlardır.
Temel fikirleri
a) Her varlık maddidir. Maddeden ayrı bir ruh yoktur.
b) Evren ve tanrı birdir. Evrenin dışında bir yaratıcı yoktur.
c) İnsan psikolojik bir şahsiyet değildir. Ruh, ölümden sonra yok olur
d) Batinilik
Karmati (kirmati), Mezdeki, Ta’limiyye, Mülahide, İsmailiyye, Hürremiye ve kırmızı başlık giydiklerinden Muhammire adlarıyla anılmışlardır. Batinilik; felsefi kavramlarla, şüphecilik, tasavvuf ve mütezilenin karışmasından doğmuştur. Onlara göre islamda her şeyin bir zahiri, bir de gizli manası vardır. Batini manaya nüfuz edilmeden Batıni olunamaz. Şiayı savunmuş, şianın aşırı kollarını içinde barındırmıştır. İslam aleminde batini temayüller ilk defa Sufilerden Hakim Tirmizi’de görülür. Batinilik; Yahudilikteki kabbalizme cereyanına benzer. Kabalistler Tevrat ve Zebur’un zahiri manasıyla iktifa etmeyerek, onların harflerinden gizli (batini) mana çıkarmaya çalışana bir akımdır. Batınılık ibn Meymun gibi bir filozof, Hasan Sabah gibi bir teşkilatçı yetiştirerek önemli faaliyetlerde bulunmuştur. Gazali batinilere reddiyeler yazmıştır. Abbasiler batinileri takibe almışlardır. Genelde siyasi olup, ehli sünnetin siyasi birliğini yıkmaya çalışmış ve önemli şahsiyetlere suikastlar düzenlemiştir.
Batiniliğin esasları şunlardır.
a) Halifelik yerine imamlığı kurmak
b)Siyasi iktidarı ele geçirmek
c) Hukuk sistemini oluşturmuşlardır
d) Fikirlerin ağırlık noktasını imam doktirini oluşturur. İmam masumdur. İmam her şeyi bilir ve islamın bir çok hükümlerini değiştirebilir.
Felsefi Fikirleri
a) Alemin kadim olduğunu savunur ve İslam kelamından ayrılırlar.
b) Peygamberleri ve mucizeyi kabul ederler
c) İmamlar masumdur.
d) Ruh hakkındada Brahmanisttirler. Kötü ruhlar bir cesetten diğerine geçer ve azap çekmeye devam eder. İyi ruhlar da semaya yükselir, ilahi varlıkla birleşir.
e) Zarih dış, batın ise özdür. Dinleri batini manasına göre alırlar. Nasları tefsirle değil, tevil ile alırlar. Harflere bir çok gizli manalar verirler.